Της Μ. Πρατσινάκη, Αρχιτέκτονος
Διευθύντρια Τεχνικής Υπηρεσίας της ΔΑΙΔΑΛΟΣ Α.Ε. Αναπτυξιακού Οργανισμού ΟΤΑ
1 – Άνθρωπος και Πόλη
Το θέμα μας σήμερα — η συμπερίληψη στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό — δεν είναι απλώς μια σειρά τεχνικών οδηγιών.
Με βάση την αρχή αυτή του Heideger θα προσπαθήσω να περιγράψω και θα μοιραστώ σήμερα μαζί σας ότι η πόλη δεν είναι οι δρόμοι, τα κτίρια ή τα τετραγωνικά της, αλλά το πώς τη ζούμε, το πώς μάς διαμορφώνει και τη διαμορφώνουμε.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο του βιώματος και της σχέσης μας με τον τόπο, θέλω να μοιραστώ μαζί σας, μεταξύ άλλων, όσα έχω μάθει στην πράξη, μελετώντας και σχεδιάζοντας την πόλη μου, την πόλη μας, τον Άγιο Νικόλαο: μια πόλη που εξελίχθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα 1960–2025 (σε δύο γενιές δηλαδή), χωρίς ουσιαστική στήριξη από την πολιτεία, και που πρέπει να γίνει όσο πιο σύγχρονη γίνεται χωρίς να χάσει το «χρώμα» της, προσαρμοζόμενη στα σημερινά δεδομένα.
Άρα οι προκλήσεις είναι πολλές. Και για μένα φυσικά, αλλά και για όλους τους πολίτες. Θέλω να πω ένα «ευχαριστώ» σε όλους τους αιρετούς και υπηρεσιακούς παράγοντες που μου επέτρεψαν να καταθέσω την άποψή μου και αυτή να γίνει πράξη στη συνέχεια, όσο ήμουν στην Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου.
2 – Χώρος για Όλους
Η συμπερίληψη είναι ο τρόπος να σχεδιάζουμε και να οργανώνουμε τον χώρο, τις υπηρεσίες και την κοινωνία έτσι ώστε όλοι οι άνθρωποι – ανεξάρτητα από ηλικία, ικανότητες, φύλο, οικονομική κατάσταση κ.λπ. – να μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα, με αυτονομία και αξιοπρέπεια.
Η συμπερίληψη δεν είναι μια νέα μόδα στην αρχιτεκτονική.
Είναι η διαχρονική, θεμελιώδης ιδέα ότι ο χώρος πρέπει να λειτουργεί για όλους.
Δεν είναι μόνο οι διαστάσεις μιας ράμπας ή το πλάτος ενός πεζοδρομίου. Είναι η εμπειρία του ανθρώπου μέσα στην πόλη. Η συμπερίληψη, τελικά, δεν αφορά μόνο την κίνηση. Αφορά την αυτονομία, την αξιοπρέπεια και τη δυνατότητα του καθενός να συμμετέχει ισότιμα στον δημόσιο χώρο.
Και αυτό ισχύει τόσο στα κτίρια, όσο και στον δημόσιο χώρο, ακόμη και στα ιστορικά κελύφη και στα μνημεία μας. Πρόσφατα σημείωσε και ο καθηγητής Παναγιώτης Τουρνικιώτης, σε διάλεξή του πριν λίγο καιρό στο Μουσείο του Ηρακλείου, ότι ακόμη και σε τέτοιες περιπτώσεις δίνουμε προτεραιότητα στη λειτουργία, αξιοποιούμε διακριτικά τη σύγχρονη τεχνολογία, κάνοντας τον χώρο προσβάσιμο και λειτουργικό χωρίς να θίγουμε όμως τον χαρακτήρα του, ώστε να καταφέρουμε να του δώσουμε παραπέρα ζωή.
Όσο αφορά τη συμπερίληψη, αυτή συνδέεται άμεσα με τον ποιοτικό δημόσιο χώρο· με τον χώρο που δεν εξυπηρετεί καθ’ εαυτό το αυτοκίνητο αλλά —πρωτίστως— τον άνθρωπο: τον πεζό, τον κάτοικο, τον επισκέπτη, το παιδί, τον ηλικιωμένο.
Ο ρόλος μας ως αρχιτέκτονες δεν είναι να κάνουμε απλώς όμορφες κατασκευές.
Είναι να δημιουργούμε χώρους λειτουργικούς, ανθρώπινους και ζωντανούς — χώρους που σέβονται το παρελθόν αλλά υπηρετούν τις ανάγκες του σήμερα.
Όπως λέει και ο Jan Gehl, «πρώτα η ζωή, μετά οι χώροι, μετά τα κτίρια – ποτέ το αντίστροφο». Αν το αντιστρέψουμε, χάνουμε τον άνθρωπο. Κι αυτό ακριβώς είναι η ουσία της συμπερίληψης: να ξεκινάμε από τη ζωή των ανθρώπων.
3 – Το βάρος και η χάρη του τόπου
Οι μικρές πόλεις — και ειδικά στην Κρήτη — έχουν μεγάλη ιδιαιτερότητα.
Στον Άγιο Νικόλαο, για παράδειγμα, το ανάγλυφο είναι έντονο: ανηφόρες, κατηφόρες, στενά πεζοδρόμια, παλιός αστικός ιστός με στενούς δρόμους και περιορισμένους κοινόχρηστους χώρους, που δημιουργήθηκε σε άλλες εποχές και με άλλες ανάγκες. Αρκεί να σκεφτούμε την περιορισμένη έκταση της πόλης και τα ελάχιστα αυτοκίνητα που υπήρχαν τότε, σε σύγκριση με το σήμερα.
Εδώ κάθε τετραγωνικό μέτρο είναι διεκδικήσιμο και πολύτιμο.
Αυτή η γεωμορφολογική και λειτουργική «διαφορετικότητα» κάνει τη συμπερίληψη πιο δύσκολη αλλά και πιο αναγκαία.
Οι μικρές πόλεις έχουν μια δική τους, ξεχωριστή ταυτότητα.
Δεν λειτουργούν όπως τα μεγάλα αστικά κέντρα. Έχουν άλλους ρυθμούς, άλλες προτεραιότητες, άλλους περιορισμούς — αλλά και μοναδικές ευκαιρίες.
Ο Άγιος Νικόλαος είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Είναι μια πόλη «15 λεπτών», όπου οι βασικές καθημερινές λειτουργίες βρίσκονται κοντά, σε ανθρώπινες αποστάσεις. Αλλά ταυτόχρονα είναι μια πόλη με έντονο ανάγλυφο· αρκεί να σημειώσουμε ότι, σε μία τελευταία καταμέτρηση από τις κυρίες Αποστολάκου και Χαλκιαδάκη το 2016, οι σκάλες της πόλης φαίνεται να είναι περισσότερες από 100.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι η συμπερίληψη δεν μπορεί να εφαρμοστεί ως αντιγραφή («copy–paste») λύσεων και μέτρων από τα μεγάλα αστικά κέντρα.
Χρειάζεται σοβαρή και μελετημένη προσαρμογή. Χρειάζεται να γνωρίζεις την πόλη, τις κλίσεις της, τις γειτονιές της, τους ανθρώπους της.
Ο Kevin Lynch μίλησε για πόλεις «αναγνώσιμες», πόλεις που μπορείς να τις καταλάβεις και να προσανατολιστείς. Στον Άγιο Νικόλαο, η ίδια η τοπογραφία κάνει αυτή την «ανάγνωση» πιο σύνθετη: τα ίδια 200 μέτρα σε χάρτη μεταφράζονται σε εντελώς διαφορετική εμπειρία στην πράξη.
Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλούμαστε να σχεδιάσουμε:
να βρούμε λύσεις που να σέβονται την ταυτότητα της πόλης, να αναδεικνύουν τον χαρακτήρα της και ταυτόχρονα να κάνουν την καθημερινότητα πιο εύκολη και πιο προσβάσιμη για όλους.
Η πρόκληση είναι μεγάλη. Αλλά και η ευθύνη — και η δυνατότητα — ακόμα μεγαλύτερη.
Και ίσως αυτό είναι και το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των μικρών πόλεων: ότι ακόμη και μια μικρή, στοχευμένη παρέμβαση μπορεί να αλλάξει άμεσα και ριζικά την καθημερινότητα των κατοίκων τους. Είναι πόλεις όπου ο σχεδιασμός έχει άμεσο και ορατό αποτέλεσμα.
4 -Το πλαίσιο του μέλλοντος
Σήμερα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η συμπερίληψη και η προσβασιμότητα δεν είναι απλώς τεχνικές οδηγίες· είναι πολιτική επιλογή.
Με έναν τρόπο, τα σύγχρονα εργαλεία – ΣΒΑΚ, ΣΑΠ, ΟΧΕ, ΒΑΑ – είναι η θεσμική μετάφραση αυτής της διεκδίκησης.
Και εδώ είναι το κρίσιμο σημείο:
Η συμπερίληψη δεν είναι συμπληρωματική επιλογή. Είναι «η επιλογή» που είναι απαίτηση και προϋπόθεση έγκρισης και χρηματοδότησης νέων έργων ανάπλασης του δημόσιου χώρου. Δεν ζητείται ως «τυπική συμμόρφωση». Ζητείται γιατί είναι μονόδρομος για πόλεις που λειτουργούν για όλους.
Ο Δήμος Αγίου Νικολάου έχει ήδη κινηθεί σε αυτή την κατεύθυνση, υλοποιώντας στρατηγικά σχέδια ΣΒΑΚ, ΣΑΠ και ΒΑΑ και συμμετέχοντας σε ευρωπαϊκά δίκτυα όπως το Smartanet, που ολοκληρώθηκε πρόσφατα στις Βρυξέλες και από το οποίο προέκυψαν νέες γνώσεις και καλές πρακτικές.
Φαίνεται λοιπόν ότι σε επίπεδο σχεδιασμού έχουν γίνει βήματα .
Παράλληλα, η εμπειρία μου τόσο στον Δήμο όσο και στον ΔΑΙΔΑΛΟ μου έδειξε κάτι πολύ σημαντικό:
Ο θεσμικός σχεδιασμός θέτει το πλαίσιο, αλλά η πραγματική εφαρμογή απαιτεί επιμονή, συνεργασία και κατανόηση της τοπικής πραγματικότητας.
Κάθε έργο — μικρό ή μεγάλο — κρύβει πίσω του δεκάδες μικρές αποφάσεις που τελικά διαμορφώνουν την ποιότητα του χώρου και τον βαθμό συμπερίληψης που επιτυγχάνουμε.
5 – Τα ίχνη
Όπως έλεγε ο Aldo Rossi, η πόλη είναι ο τόπος της συλλογικής μνήμης· θυμόμαστε μέσα από τους χώρους που ζούμε. Κάθε πλατεία, κάθε παραλιακός δρόμος, κάθε σχολείο, γίνεται κομμάτι αυτής της μνήμης.
Με αυτό το βλέμμα θα κάνω μία ελάχιστη αναφορά σε έργα που έχουν υλοποιηθεί ή έχουν φτάσει μόνο στο στάδιο του σχεδιασμού, σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, με κοινό παρονομαστή την ενίσχυση της συμπερίληψης. Ο σκοπός είναι κυρίως να αντιληφθούμε τη συμπερίληψη όπως έχει αποτυπωθεί κοντά σε μας τοπικά, τα ίχνη που έχει αφήσει, και με την ευχή να γίνουν πολύ περισσότερα και με την ίδια λογική. Έχω κάνει μία επιλογή μεταξύ έργων σημαντικού προϋπολογισμού που έχω διαχειριστεί· υπάρχουν όμως και αρκετά άλλα μικρότερης κλίμακας εξίσου σημαντικά.
Μελέτη και κατασκευή αναβατορίου από την πλατεία Ευρώπης προς το Δίκταιον Άντρον (Αρχιτέκτονας η κ. Ζ. Χρυσαφάκη, με φορέα υλοποίησης της μελέτης την ΔΑΙΔΑΛΟΣ Α.Ε., μέσω προγραμματικής σύμβασης με τον Δήμο Οροπεδίου Λασιθίου, την Περιφέρεια Κρήτης και το Υπουργείο Πολιτισμού.)
Στον οικισμό Ψυχρό του Οροπεδίου Λασιθίου, στόχος ήταν να μπορεί όλος ο κόσμος να φτάσει στο σπήλαιο — ένα μνημείο με πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα και ιστορική σημασία. Με το αναβατόριο και τη νέα διαμόρφωση της πλατείας Ευρώπης, η πρόσβαση γίνεται πραγματική δυνατότητα για όλους, ακόμη και σε ένα τοπίο με μεγάλες υψομετρικές δυσκολίες. Πρόκειται για ένα έργο του Ταμείου Ανάκαμψης που βρίσκεται ήδη στη φάση δημοπράτησης και δείχνει πώς η συμπερίληψη μπορεί να εφαρμοστεί ακόμη και στα πιο απαιτητικά σημεία.
Η μελέτη του νέου Γυμνασίου Αρκαλοχωρίου (αρχιτέκτονες Α. Πρώιμου, Β. Στρουμπάκος, υλοποιείται μέσω προγραμματικής σύμβασης με την ΔΑΙΔΑΛΟΣ Α.Ε., και τον Δήμο Μινώα Πεδιάδος, με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Εσωτερικών.)
Πρόκειται για ένα σύγχρονο σχολικό συγκρότημα, απόλυτα προσαρμοσμένο στο τοπίο, και με κεντρικό πυρήνα τη συμπερίληψη.
Στις εικόνες της προμελέτης βλέπουμε:
- Κεντρικό στοιχείο είναι ο εσωτερικός κήπος με διαμορφωμένες γωνιές, ράμπες, καθιστικά, διαδρομές, θερμοκήπιο — χώροι σχεδιασμένοι για όλα τα παιδιά, όλων των προσωπικοτήτων, όχι μόνο για τα πιο αθλητικά. Γιατί τα περισσότερα σχολεία προσφέρουν σχεδόν αποκλειστικά αθλητικές αυλές, όμως δεν είναι όλα τα παιδιά αθλητές.
- Τη σχέση του εσωτερικού της αίθουσας με το έξω.
- Και τέλος τη σχέση του σχολείου με την πόλη, αφού έχει διατεθεί χώρος του οικοπέδου για πράσινο και καθιστικά προς την πόλη.
Εδώ, κάθε μαθητής μπορεί να βρει τον χώρο του: να καθίσει, να ξεκουραστεί, να παρατηρήσει, να συζητήσει, να δημιουργήσει. Είναι ένα σχολείο που δεν σχεδιάστηκε «για τους περισσότερους», αλλά για όλους.
2ος Βρεφονηπιακός Σταθμός Αγίου Νικολάου (αρχιτέκτονας Μ. Πρατσινάκη, Δ/νση Μελετών Δήμου Αγίου Νικολάου)
Αντίστοιχα, βασισμένος στις ίδιες λογικές, και ο 2ος Βρεφονηπιακός Σταθμός Αγίου Νικολάου. Το έργο βρίσκεται σήμερα ημιτελές, όμως θα επαναδημοπρατηθεί για την αποπεράτωσή του και έχει εξασφαλισμένη χρηματοδότηση από τα ΒΑΑ.
Είναι ένα κτίριο που σχεδιάστηκε πραγματικά για όλα τα παιδιά: με εσωστρεφή αυλή, πράσινο, χώρο για ασφαλές παιχνίδι με άμμο, μικρό εξωτερικό αμφιθέατρο και ένα εσωτερικό αμφιθέατρο για δράσεις και μάθηση.Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο του κτιρίου είναι η εσωτερική ράμπα. Αποτελεί τον κεντρικό άξονα του σχεδιασμού και ουσιαστικά απελευθερώνει το κτίριο από την παραδοσιακή ανάγκη για σκάλες. Για έναν βρεφονηπιακό σταθμό — όπου κινούνται βρέφη, νήπια, νήπια ΑμεΑ, αλλά και γονείς με καροτσάκια — η ράμπα γίνεται αρχιτεκτονικό στοιχείο συμπερίληψης, όχι «υποχρεωτική λύση».
Η συμπερίληψη εδώ δεν προστέθηκε στο τέλος. Ήταν ο πυρήνας του σχεδιασμού.
Ανάπλαση Σταυρού (αρχιτέκτονας Μ. Πρατσινάκη, Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Αγίου Νικολάου)
Η ανάπλαση του Σταυρού ήταν μία από τις πιο δύσκολες παρεμβάσεις στον παλιό ιστό του Αγίου Νικολάου. Η μελέτη και η επίβλεψη του έργου έγινε εξολοκλήρου από την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου.
Η περιοχή λειτουργούσε κυριολεκτικά μέσα στη σκόνη — δεν υπήρχαν καν στοιχειώδεις δρόμοι ή διαμορφωμένοι κοινόχρηστοι χώροι. Οι δρόμοι είναι στενοί, 6 και 8 μέτρων, και η καθημερινότητα των κατοίκων ήταν πραγματικά δύσκολη.Με στοχευμένες μονοδρομήσεις καταφέραμε να δημιουργήσουμε έναν μικρό ποδηλατόδρομο που συνδέει τη γειτονιά με τα σχολεία, λωρίδες πρασίνου, σημεία στάθμευσης και νέους κοινόχρηστους χώρους με πράσινο, παιδική χαρά και θέσεις ποδηλάτων.Και, κάτι που θεωρώ σημαντικό: σε όλη την περιοχή δεν μπήκε άσφαλτος. Χρησιμοποιήθηκαν μόνο κυβόλιθοι και φυσικές πλάκες, ώστε η γειτονιά να αποκτήσει ποιότητα, ταυτότητα και ανθρώπινη κλίμακα.
Πλατεία Σχίσματος Ελούντας (αρχιτέκτονας Δ. Τσακαλάκης, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Αγίου Νικολάου)
Η ανάπλαση της πλατείας Σχίσματος στην Ελούντα, έρχεται να αναβαθμίσει το πιο κεντροβαρικό σημείο του οικισμού σε έναν χώρο πραγματικά προσβάσιμο σε όλους.
Η μελέτη οργανώνει την κίνηση, μειώνει την παρουσία του αυτοκινήτου και απελευθερώνει τον δημόσιο χώρο για τον πεζό, δημιουργώντας ενιαίες, καθαρές επιφάνειες κίνησης και στάσης.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η δημιουργία ενός ανοιχτού αμφιθεάτρου, χώρου συνάντησης και πολιτισμού για όλες τις ηλικίες, καθώς και οι υδάτινες κατασκευές με πίδακες νερού που ενεργοποιούν τον χώρο και προσκαλούν τα παιδιά —και όχι μόνο— να συμμετέχουν.
Παράλληλα, οι κατασκευές διημέρευσης προσφέρουν σκίαση και προστασία από τις κλιματικές συνθήκες, επιτρέποντας στον χρήστη να παραμένει, να ξεκουράζεται και να απολαμβάνει τη μοναδική θέα προς τη Σπιναλόγκα.
Πρόκειται για έναν δημόσιο χώρο που δίνει προτεραιότητα στην εμπειρία του ανθρώπου, ενισχύει την κοινωνική ζωή και κάνει την πλατεία πραγματικά συμπεριληπτική για κατοίκους και επισκέπτες.
Παραλιακός Αγίου Νικολάου (αρχιτέκτονας Μ. Πρατσινάκη, Δ/νση Μελετών Δήμου Αγίου Νικολάου)
Ο σχεδιασμός στηρίχθηκε πλήρως στις αρχές της βιώσιμης κινητικότητας και της συμπερίληψης, όπως ορίζονται στο ΣΒΑΚ του δήμου.Στόχος ήταν να αναβαθμιστεί ένα από τα σημαντικότερα τοπόσημα της πόλης και να μετατραπεί σε έναν ενιαίο δημόσιο χώρο υψηλής ποιότητας, ανοιχτό και προσβάσιμο για όλους.
Μέσα από τη μονοδρόμηση που επιβάλλει η τότε κυκλοφοριακή μελέτη, απελευθερώνεται πολύτιμος χώρος — χώρος που επιστρέφει στον πεζό. Κύρια επιλογή της μελέτης είναι η μετατροπή του δρόμου σε δρόμο ήπιας κυκλοφορίας, το οποίο ενισχύεται με τη χρήση κυβόλιθου αντί ασφάλτου, με στόχο μία ανθρώπινη εμπειρία, αισθητική, και φυσικά μείωση της ταχύτητας των οχημάτων.Έτσι, δημιουργούνται συνεχείς διαδρομές περιπάτου πλάτους τεσσάρων μέτρων δίπλα στη θάλασσα, με επιφάνειες φιλικές για ΑμεΑ, ποδηλατόδρομο, ενώ οργανώνονται καθαρές ζώνες στάσης, σκίασης και καθιστικών που επιτρέπουν στον κάτοικο και τον επισκέπτη να παραμένουν και να απολαμβάνουν το τοπίο.Ιδιαίτερο στοιχείο της μελέτης είναι οι «συναντήσεις»: τα σημεία όπου οι κάθετες σκάλες του αστικού ιστού συναντούν την οριζόντια διαδρομή της παραλιακής. Εκεί δημιουργούνται μικρά πλατώματα με καθιστικά και πράσινο, χώροι μουσικών του δρόμου, θέσεις για μικρά δρώμενα, σημεία ηρεμίας και παρατήρησης, ακόμη και χώροι για γλυπτά, καθώς και υποβιβασμένο μπαλκόνι κοντά στα βράχια, ώστε να μειωθεί η απόσταση του χρήστη από το φυσικό τοπίο.Όλα αυτά συνθέτουν έναν δημόσιο χώρο που προσφέρει επιλογές και εμπειρίες σε όλους, όχι μόνο σε όσους περπατούν γρήγορα από το ένα σημείο στο άλλο. Με λίγα λόγια, πρόκειται για έναν χώρο που δεν προσκαλεί απλώς να περάσεις — αλλά να μείνεις.
Και εδώ θέλω να σημειώσω κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για τον τρόπο που λειτουργεί αυτή η επίλυση. Λόγω της γεωμετρίας του δρόμου, η επιλογή της μόνο μίας λωρίδας κίνησης οχημάτων — είτε προς την πόλη είτε προς Ελούντα — δεν είναι αισθητική ή θεωρητική· είναι επιβεβλημένη συνθήκη για να μπορέσει να υπάρξει ένας δημόσιος χώρος συμπεριληπτικός.Χωρίς αυτήν, ο παραλιακός στη γεωμετρία που είναι σήμερα θα παραμείνει ένας ακόμη δρόμος με τυπικά πεζοδρόμια, τα απολύτως απαραίτητα από τις προδιαγραφές — πεζοδρόμια που εξυπηρετούν μόνο τη στοιχειώδη διέλευση των κατοίκων, και όχι τις ανάγκες ενός ζωντανού, ανοιχτού χώρου για επισκέπτες και τουρίστες, ειδικά στις περιόδους αιχμής μίας τουριστικής πόλης που στηρίζει την ανάπτυξή της στον τουρισμό.Με τη μονοδρόμηση, ο χώρος αυτός «ανοίγει» πραγματικά: δημιουργεί πεζοδιαδρομές, πλατώματα, χώρους στάσης και εμπειρίας. Κι έτσι, ο παραλιακός γίνεται δημόσιος χώρος — όχι απλώς δρόμος.
Δεν επιλέχθηκε η διαπλάτυνση του δρόμου προς τη θάλασσα, γιατί μια τέτοια λύση θα αλλοίωνε τη μικροκλίμακα του φυσικού μετώπου. Οι βραχώδεις ακτές, οι μικρές εξάρσεις και υψομετρικές μεταβολές, το φυσικό όριο νερού–εδάφους, αποτελούν τα στοιχεία που δίνουν στον παραλιακό τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του.Η τεχνητή επέκταση του δρόμου πάνω σε αυτά τα στοιχεία θα οδηγούσε σε απώλεια ταυτότητας, σε «σκληρή» γραμμικότητα και σε έναν χώρο που δεν θα αντανακλούσε πλέον την πραγματική φυσιογνωμία του τόπου. Η επιλογή της μη διαπλάτυνσης ήταν επομένως συνειδητή: για τη διατήρηση της κλίμακας, της φυσικής συνέχειας και της οικειότητας που χαρακτηρίζει τον παραλιακό του Αγίου Νικολάου.Αν επεκτείναμε τον δρόμο, θα χάναμε τον χαρακτήρα της περιοχής — το χρώμα, το ανάγλυφο, τη φυσική εγγύτητα. Και αυτά είναι στοιχεία που δεν ανακτώνται ποτέ όταν χαθούν.
6 – Η μετατόπιση: από τη θεωρία στην πράξη
Εδώ θέλω να σταθώ λίγο περισσότερο, γιατί αυτό είναι το σημείο όπου η θεωρία συναντά την πραγματικότητα.
- Οικονομικοί περιορισμοί
Η συμπερίληψη συχνά απαιτεί παρεμβάσεις υψηλού κόστους. Οι μικροί δήμοι εξαρτώνται από χρηματοδοτήσεις και δεν είναι όλα τα έργα επιλέξιμα. - Θεσμικό πλαίσιο και διαδικασίες
Πολλές εγκρίσεις, αργές διαδικασίες, χρονοβόρες μελέτες. Η ωρίμανση ενός έργου είναι από μόνη της μια «άσκηση υπομονής». Τις περισσότερες φορές, αν όχι όλες, για τις σοβαρές παρεμβάσεις απαιτείται παραπάνω από μία δημοτική περίοδο. Γι’ αυτό και πάντα μιλάμε για συνέχεια των δημόσιων αρχών. - Υποστελέχωση υπηρεσιών
Οι τεχνικές υπηρεσίες πολλών δήμων λειτουργούν οριακά: λίγοι άνθρωποι, πολλά έργα, πολλές ευθύνες.
Μέχρι εδώ έχουμε τις «τεχνικές» δυσκολίες. Όμως —και το λέω με βεβαιότητα μετά από τόσα χρόνια στον χώρο— η πραγματική δυσκολία δεν είναι τεχνική. Είναι πολιτισμική.
Η βαθύτερη πρόκληση: η κουλτούρα της μικρής πόλης
Σε μια μεγάλη πόλη υπάρχει ώριμη κουλτούρα αστικού σχεδιασμού, συχνές παρεμβάσεις και διαφορετικές συνήθειες μετακίνησης. Σε μια μικρή πόλη, όμως:
- κάθε έργο έχει άμεση επίπτωση στην καθημερινότητα,
- οι παρεμβάσεις πρέπει να είναι «χειρουργικές»,
- και ο σχεδιασμός πρέπει να μιλά τη γλώσσα του τόπου.
Οι άνθρωποι έχουν μάθει αλλιώς.
Έχουν συνηθίσει το αυτοκίνητο ή το μηχανάκι για τις πιο μικρές αποστάσεις. Έχουν μάθει να βλέπουν τον δρόμο ως χώρο οχημάτων — όχι ως δημόσιο χώρο συνάντησης και κοινωνικής ζωής.
Και εδώ βρίσκεται μία από τις πιο δύσκολες αλλά και πιο ουσιαστικές αλήθειες για τις μικρές πόλεις: ότι το αυτοκίνητο έχει καταλάβει πολύ περισσότερο χώρο απ’ όσο πραγματικά χρειάζεται.
Σε μια πόλη με μικρές αποστάσεις, όπως ο Άγιος Νικόλαος, ο σχεδιασμός οφείλει σταδιακά να μετατοπίζει την προτεραιότητα:
- από την ευκολία του αυτοκινήτου
- στην ποιότητα του δημόσιου χώρου.
Ο χώρος που σήμερα καταλαμβάνουν δρόμοι και στάθμευση μπορεί —και πρέπει— να γίνεται χώρος για πεζούς, για πράσινο, για στάση, για κοινωνική ζωή.
Ακόμα κι αν αυτό σημαίνει λίγο πιο περιορισμένη κυκλοφορία, μονοδρομήσεις ή πεζοδρομήσεις, το κέρδος για την πόλη είναι τεράστιο: μια πόλη πιο ασφαλής, πιο λειτουργική, πιο ελκυστική και —το σημαντικότερο— με πραγματικές αναπτυξιακές δυνατότητες.
Και όμως, την ίδια στιγμή, οι κάτοικοι θαυμάζουν πόλεις που έχουν πεζοδρομηθεί, πόλεις ζωντανές, πόλεις που προσφέρουν ποιότητα ζωής. Αυτό το «διπλό βλέμμα» είναι χαρακτηριστικό: θαυμάζουμε το σωστό όταν το βλέπουμε αλλού, αλλά δυσκολευόμαστε να το δεχτούμε όταν αφορά τη δική μας πόλη.
Ο Richard Sennett μιλά για την «ανοιχτή πόλη»: μια πόλη που αντέχει τις αλλαγές, τις διαφορετικότητες, τις τριβές — μια πόλη που εξελίσσεται.Αυτή η μετάβαση δεν γίνεται από τη μια μέρα στην άλλη. Γίνεται σιγά-σιγά, με ενημέρωση, με παραδείγματα, με έργα που μιλούν από μόνα τους. Και ίσως πρέπει να ξεκινά από πολύ νωρίς: από τα σχολεία, από τους μικρούς μαθητές, από τη γνωριμία με τον δημόσιο χώρο ως χώρο για όλους.
Η αλλαγή δεν είναι τεχνικό ζήτημα — είναι ζήτημα παιδείας.
Η συμπερίληψη είναι τελικά μια πολιτισμική μετάβαση. Θέλει χρόνο. Θέλει συνέπεια. Θέλει συμμαχίες: μεταξύ διοικήσεων, υπηρεσιών, πολιτών και —πάνω απ’ όλα— της νέας γενιάς.
Και πάνω απ’ όλα, θέλει τη συλλογική απόφαση να φτιάξουμε πόλεις που πραγματικά δίνουν χώρο στους ανθρώπους.
7- Η επιλογή
Κλείνοντας, θα ήθελα να θυμηθώ μια φράση της Jane Jacobs που συνοψίζει με απίστευτη απλότητα όσα προσπαθούμε σήμερα να πούμε:
«Οι πόλεις μπορούν να προσφέρουν κάτι για όλους, μόνο όταν φτιάχνονται από όλους.»
Για να γίνει μια πόλη συμπεριληπτική, δεν αρκεί απλώς να σχεδιάζουμε.
Πρέπει πρώτα να έχουμε την κουλτούρα να σχεδιάζουμε σωστά και, στη συνέχεια, να σεβόμαστε τους σχεδιασμούς μας.
Και εδώ θέλω να είμαι ξεκάθαρη:
Η επιλογή της συμπερίληψης ξεκινά από τις διοικήσεις. Από την ευθύνη τους να αποκτήσουν τη γνώση, να κατανοήσουν τις αρχές της προσβασιμότητας, της βιωσιμότητας, της ανθρώπινης πόλης. Από την ικανότητά τους να μεταφέρουν αυτή τη γνώση στους πολίτες, να εξηγήσουν, να εμπνεύσουν, να δείξουν τον δρόμο με καθαρό όραμα και συνέπεια.
Οι υπηρεσίες έρχονται να υλοποιήσουν αυτό το όραμα, και οι πολίτες —όταν υπάρχει ενημέρωση και κατεύθυνση— το αγκαλιάζουν, γιατί βλέπουν τα οφέλη στην καθημερινότητά τους.
Οι μικρές πόλεις όπως ο Άγιος Νικόλαος μπορούν να γίνουν πρότυπα. Έχουν το μέγεθος, την ταυτότητα και την αμεσότητα για να δείξουν τον δρόμο.
Η συμπερίληψη δεν είναι μια τεχνική υποχρέωση.
Είναι μια αξιακή ΕΠΙΛΟΓΗ για το τι πόλη θέλουμε να ζούμε και ποια πόλη θέλουμε να παραδώσουμε στην επόμενη γενιά.
